Wandelen in Stootshorn
Een mooi punt om de wandeling te beginnen is de T-kruising van de Dwangsweg en de Veenweg. Daar is de wegberm breed, dus parkeren zonder overlast gaat prima. De naam Dwangsweg is vermoedelijk een verbastering van Dwarsweg. De Veenweg kreeg zijn naam rond 1960. Eigenlijk is het de oude stadsweg van Groningen naar het Emsland. Deze weg liep van de Slochter kerktoren dwars door het dal van de Siep naar het punt waar de verharding van de Veenweg ophoudt. Op oude kaarten staat de weg aangeduid als Oude weg naar Groningen. De Olle Grunneger Weg dus.
Sla rechtsaf de Veenweg richting Noordbroek in. Aan de rechterkant van de weg lagen ooit enkele akkers en even verderop het park van de familie Gockinga dat bij hun buiten Veenhuizen hoorde. Links van de weg eveneens akkers. Ongeveer halverwege het Slochterbos stroomde het riviertje de Siep, later ook wel Siepsloot genoemd. Maar het was een echt veenriviertje dat in de Munter Ee uitmondde. Omdat de Siep lang in open verbinding met de Dollard stond is er zeer zware klei afgezet.
Aan het einde van de Veenweg staat links een huis. Dat was de woning van de watermolenaar die de polder Stootshorn moest leegmalen. De molen is in 1939 tijdens een storm omgewaaid en nooit meer hersteld. Ernaast was in 1916 een motorgemaaltje gebouwd. Dat gebouwtje staat er nog verscholen in het groen. In de jaren ’70 is tijdens de ruilverkaveling de hele afwatering veranderd en nam het gemaal De Dellen overgenomen. Er stond tot 1918 een tweede windwatermolen. Die sloeg het water van het kleine waterschap Veenhuizen uit. Deze molen stond vlakbij de kruising. In 1918 brandde deze molen af en werd niet vervangen. De watermolen van Stootshorn moest nu het nieuwe waterschap Stootshorn-Veenhuizen bemalen.
Loop op de kruising rechtsaf de Geert Veenhuizenweg op. Kijkend in de richting van Noordbroek zien we enkele boerderijen. Wat nu Stal Heeringa is stond ooit het landhuis Veenhuizen van de familie Gockinga. In het landschap is werkelijk niets meer te herkennen van dit statige huis en de moestuinen, boomgaarden en het uitgestrekte park wat erbij hoorde. Aan het einde van deze weg komen we aan bij de Sappemeerster weg.
Een prachtig kaartje van het landgoed Veenhuizen. De kaart is zuid-noord georiënteerd. De schuine weg rechts is de Dwangsweg. De Geert Veenhuizenweg bestond nog niet en is dus niet te zien. Helemaal links is de boerderij te zien die tegenwoordig nog als Gockingaheerd bekend staat. Bron: Beeldbank Groninger Archieven
Links van de kruising Geert Veenhuizenweg – Sappemeersterweg waar nu een woning staat, stond eeuwen lang een herberg. Menige voorbijganger legde hier aan om een hartversterking in te nemen alvorens de tocht verder voort te zetten. Meteen voorbij dit huis komt de Geert Veenhuizenweg uit op de Sappemeersterweg.
Sla rechtsaf de Sappemeersterweg in Dit is eigenlijk de trekweg die langs de Noordbroekster vaart lag. Die vaart is in de jaren ’60 gedempt. Het kanaal verzandde en moest tegen hoge kosten uitgebaggerd worden. En omdat de vrachtauto de scheepvaart onrendabel had gemaakt werd het kanaal nauwelijks gebruikt. Bovendien liep het kanaal dood tegen de hoofdweg in Noordbroek. Daar hoopte zich veel stinkend en rottend vuil op, wat voor de aanwonenden bepaald geen pretje was. Bij de demping van het diep is ook veel industrieel afval in de grond gestopt. In het Bulletin van de Historische Kring Menterwolde is daarover verslag gedaan.
Na een paar honderd meter maakt de Sappemeersterweg een bocht naar links. Op de plaats van de woning aan de rechterkant van de weg stond eeuwen lang een herberg. Menige voorbijganger legde hier aan om een hartversterking in te nemen alvorens de tocht verder voort te zetten. Meteen voorbij dit huis komt de Geert Veenhuizenweg uit op de Sappemeersterweg. Precies op deze kruising stond het huis waar Geert Veenhuizen als zoon van zeeman Berend Veenhuizen is geboren. Geert ontpopte zich tot een verbeteraar van aardappelen. De meest geteelde aardappel die hij heeft gekweekt is wel de Eigenheimer. In de jaren ’30 van de vorige eeuw bestond in Nederland wel een derde van alle aardappelen die aangeplant werden uit rassen die Geert Veenhuizen heeft ontwikkeld. We volgen de Sappemeersterweg nog even verder. Schuin naar rechts begint verderop de Schoollaan. Op de hoek het prachtige in Amsterdamse Schoolstijl gebouwde Meestershuis. Met daarnaast het voormalige schooltje in dezelfde stijl gebouwd.
De school van Stootshorn en het Meestershuis anno 2021. Foto Nick Kieft
We slaan de Schoollaan in en zien links een vervallen arbeidershuis staan. Hier woonde rond 1900 rijwielhersteller Jan Dijkgat. Zijn werkplaats en schuur staan er ook nog. Rechte naast de school staat een rijtje woningen die in de jaren ’30 zijn gebouwd als vervanging voor de vele krotwoningen die op Stootshorn stonden. In het midden staat een iets grotere woning. Hier heeft bakker en kruidenier Pieter Bergsma zijn nering gedreven. Nu lopen we weer terug naar de Sappemeersterweg en slaan weer rechtsaf, richting Sappemeer.
Een paar dubbele arbeidershuizen aan de Schoollaan. Het huis dat haaks op de weg staat was de voormalige bakkerij en kruidenierswinkel van Pieter Bergsma. Foto Nick Kieft.
Na een paar honderd meter is er een zandweggetje dat rechtsaf slaat. Even voorbij die afslag staat de prachtige boerderij van boer Middel. Helaas is het gebouw in heel slechte staat en zal vermoedelijk niet lang meer overeind staan. Deze boerderij is al sinds 1807 in het bezit van de familie Middel, die naast boerenland ook veel woeste grond op Stootshorn bezat. Dat lieten ze, net als de Gockinga’s door landarbeiders ontginnen. Wicher Pieters Middel was in de jaren 1830 burgemeester van Noordbroek. Om de een of andere reden stond hij op heel slechte voet met dominee Rutgers van der Loeff uit Noordbroek. Die schrijft erg onvriendelijk over Middel in zijn dagboek. Wicher Pieters Middel heeft in 1825 een schuur laten bouwen waar hij experimenteerde met de zomerstalvoedering. Door de koeien in de zomer bij te voederen steeg de melkproductie aanzienlijk. Dit was een uitkomst voor de zuivelproductie op schrale gronden.
Boerderij Middel. Een mooi gebouw in chaletstijl. Foto Nick Kieft
We lopen terug naar de Zandweg en slaan die in.
Voor de eerste boerderij die we tegenkomen begint rechts de Dwangsweg, hier nog als onverharde weg. Aan onze rechterhand zien we een akker die een stuk hoger ligt dan de omgeving. Een aanwijzing van de werking van de IJstijden in ons gebied. We slaan de Dwangsweg in en zien aan de linkerkant van de weg een modern huis en even verderop een tweede. Dit tweede huis was ooit het kerkje dat de Evangelisatie vereniging hier in 1905 bouwde. Dit kerkje is al heel lang geleden als woonhuis in gebruik en inmiddels is er niets meer van het oorspronkelijke gebouwtje is te herkennen. Alleen bij de buren zijn nog de oude kerkramen terug te vinden.
Een buurman kreeg een van de verwijderde kerkramen en heeft die als aandenken aan zijn schuur bevestigd. Foto Nick Kieft
Aangekomen op de Schoollaan slaan we links af. Links lopen we langs een bosperceel dat bij de ruilverkaveling in 1974 is aangelegd, net als het bos aan onze rechterhand. Dit streekje stond vroeger bekend als Vogelzang. Nu prima voor te stellen met fluitende vogels vooral in het voorjaar, maar toen die naam hier gebruikt werd was er geen bos te bekennen! Aan het eind van het bosje zien we een arbeidershuisje. Dit huis en vele andere huizen, is gebouwd na 1853, toen het landgoed Veenhuizen van de familie Gockinga werd geveild.
Vele tientallen landarbeiders uit Noordbroek, die in het midden van de 19e eeuw behoorlijk geld verdienden, konden in deze omgeving stukken onontgonnen veengrond kopen en er hun huisjes bouwen. Toen in de jaren 1880 de landbouwcrisis toesloeg en veel landarbeiders in de armoe stortte, konden de arbeiders op Stootshorn zich redden door op hun relatief grote stukken land als groentekwekers actief te worden. Zij ventten hun oogst uit aan de groeiende bevolking van de industrieplaatsen Zuidbroek, Veendam, Sappemeer en Hoogezand.
Als we de boscomplexjes links en rechts van ons voorbij zijn, zien we rechte een betonweg: de Veenweg. Die slaan we in. Een paar honderd meter links van ons stroomde vroeger de Siep, maar die is na de ruilverkaveling helemaal verdwenen. Voor ons, aan de rechterkant zien we opnieuw een bosje dat tijdens de ruilverkaveling is geplant. De akkers rechts van ons waren in 1830 nog stukken veen met daartussen langwerpige petgaten, waar turf werd gebaggerd. Niks meer van te zien.
Aan het eind van de betonweg gaat een karrespoor rechtsaf. Dat lopen we af en voorbij de boerderij aan onze rechterhand bereiken we het asfalt van de Veenweg. Als we op dit punt links over onze schouder kijken zien we in de verte de Slochter kerktoren boven het geboomte uitsteken. Vandaar leidde de Oude Groningerweg naar ons toe. Ook die is alleen nog op oude kaarten terug te vinden. We vervolgen ons pad. Op de zwarte schuur die we passeren staat een naambordje met de oorspronkelijke naam van wat nu Veenweg heet!
Iets van de weg af heeft ooit een oude boerderij gestaan. Op de kadastrale kaarten is die nog terug te vinden. Hij lag op een eiland omringd door een brede gracht. In 1873 verplaatste boer Koert Harms Boer zijn boerderij naar de Slochterweg. Die boerderij heette tot de sloop enkele jaren gelden Huize Stootshorn. Die naam kwam dus van het huis aan de Veenweg waar we nu voorstaan. Dit is dus vlakbij de plaats waar de weg van Slochteren, na de modderige passage van de Siep, weer droge voeten haalde. De naam Stootshorn lijkt dus met dit erf verbonden. Deze naam komt ook al voor in oude oorkonden uit 1314 en ook op oude kaarten is die te vinden. Stootshorn is mogelijk afkomstig van de mansnaam Stota. Horn is hoek of puntig stuk land. Op deze plaats komt de verkavelingsrichting van Zuidbroek in een put uit tegen die van Noordbroek. Een Horn, dus. De horn van Stota.
Op de kadastrale kaart van 1832 (getekend in 1819) staat de boerderij van Willem Jans enema, later van Koert harms Boer met de omgrachting te zien. Van links komt de inmiddels verdwenen weg van Groningen. Heide en petgaten liggen tussen de Dwangsweg dis schuin naar rechtsonder loopt. Duidelijk is dat hier twee verkavelingsrichtingen tegen elkaar uitwiggen. Kaartbewerking: Nick Kieft
En zo komen we na een mooie wandeling weer bij ons beginpunt.
Stootshorn 2021
Nick Kieft
Foto 1: De watermolen van Stootshorn gezien naar het zuidwesten. Opvallend is dat de hele omgeving onder water staat! Links staat het gebouwtje van het dieselgemaal.